Rabu, 26 Juni 2019

SISINDIRAN : PAPARIKAN, RARAKITAN DAN WAWANGSALAN

ISISINDIRAN

Sisindiran berasal dari kata sindir, artinya berkata secara tidak langsung atau tidak terus terang. Sisindiran adalah bentuk puisi semacam pantun di dalam sastra Melayu. Sisindiran tumbuh dan berkembang pada masyarakat bahasa Sunda umumnya. Sisindiran berasal dari kata sindir ‘sindir, menyindir’, artinya berkata secara tidak langsung atau tidak terus-terang. Sisindiran ialah suatu bentuk puisi sastra tradisional Sunda yang mempunyai sampiran dan isi. Sisindiran ini merupakan karya sastra Sunda asli yang sudah ada sejak dulu, jauh sebelum islam datang (Haji Hasan Mustapa, 1913).

Sisindiran lahir sebelum tahun 1600 M. bersama cerita pantun, dongeng, jangjawokan ‘mantra’. (Yus Rusyana, 1969: 11). Sisindiran adalah bentuk puisi tradisional Sunda yang sebentuk dengan pantun dalam sastra Melayu; umumnya terdiri atas empat larik, tapi bisa kurang atau lebih, hanya selalu berlarik genap, karena terbagi menjadi dua bagian yang sama jumlah lariknya. Bagian pertama disebut cangkang (kulit = sampiran) dan bagian kedua disebut eusi (isi).

Sisindiran dibagi atas tiga jenis, yaitu wawangsalan, rarakitan, paparikan. Di dalam tiga jenis tersebut jika dilihat dari sifatna ‘keperluannya/ tujuan’, memiliki pula tiga keperluan/ tujuan pula yakni: silih asih ‘kasih sayang’, piwuruk ‘pepatah’, sésébréd‘ humor’.

Menurut Salmun dalam Kandaga Kesusastraan Sunda (1963: 55)
Kecap sisindiran ari asalna mah tina kecap sindir, anu maksudna sisi. Ngomong ku sindir maksudna ngomong anu nyisi, henteu poksang ceplak Pahang, pikeun ngaragangan anu dibawa nyarita, supaya omongan urang karasana henteu nyentug atawa ngagasruk kana haténa.

Sanajan sindir jeung sisindiran téa ceuk hartining kecap mah béda-béda hartina jeung larapna, tapi ari pokona mah tetep sarua, nya éta ngedalkeun maksud henteu saceplakna, tapi dibulen ku kecap-kecap séjén anu ngandung karasmén, dipalar pikaresepeun. Lamun diibaratkeun kana bubuahan téa mah, aya cangkang jeung eusina. Bisana kaarah eusina teh kudu bisa mesék cangkangna.

‘Kata sisindiran berasal dari kata sindir, yang artinya sisi. Berbicara dengan menggunakan sindir artinya berbicara tidak langsung apa adanya, hal ini dimaksudkan untuk menghormati yang diajak berbicara, agar ucapan kita tidak menyinggung perasaan pendengar.

Meskipun sindir dan sisindiran  berbeda arti dan penggunaannya, tetapi pada dasarnya tetap sama, yaitu menyampaikan maksud atau tuturan secara tidak langsung apa adanya, tetapi disampaikan dengan ungkapan yang lebih baik, agar enak didengar. Jika diibaratkan dengan buah, ada cangkang dan isi. Untuk mendapatkan isinya, harus dapat mengupas cangkangnya.

Salmun (1963: 57) menjelaskan:
Tegesna: sisindiran téh diréka atawa dianggitna mah bisa jadi mangrupa wawangsalan, bisa jadi mangrupa rarakitan, bisa jadi mangrupa paparikan. Ari sifatna, anu mana-mana ogébisa jadi silih asih, bisa jadi piwuruk, bisa jadi sésébréd.

‘Lebih jelas: sisindiran dapat dibentuk berupa  wawangsalan, berupa rarakitan, dan berupa paparikan. Keperluannya/ tujuannya, masing-masing dapat digunakan untuk  silih asih berkasih-sayang,  piwuruk pepatah, dan  sésébré humor.

Menurut Wibisana (2000: 431), istilah sisindiran sudah ada sejak abad ke-16. Naskah kuno Sanghyang Siksa Kandang Karesian memberi informasi tentang hal itu, akan tetapi diawali dengan kata kawih,  jadi kawih sisindiran. Ini mungkin nama lagu, bukan nama bentuk sastra.

Lebih lanjut Wibisana (2000: 431) menjelaskan, sisindiran dalam sastra Sunda sama dengan pantun dalam sastra Melayu atau Indonesia. Seperti halnya pantun, sisindiran pun terdiri atas dua bagian, yakni cangkang ‘sampiran’ dan eusi ‘isi’. Juga mengenai jumlah lariknya, walau umumnya empat larik, tak sedikit pula yang lebih dari itu dalam jumlah yang genap.

Menurut Ekadjati (2000: 598),  sisindiran adalah bentuk  puisi tradisionil Sunda yang sebentuk dengan pantun dalam sastra Melayu; umumnya terdiri atas empat larik, tapi bisa kurang atau lebih, hanya selalu berlarik genap, karena terbagi menjadi dua bagian yang sama jumlah lariknya. Bagian pertama disebut cangkang  (kulit=sampiran) dan bagian kedua disebut eusi (isi).

Ekadjati (2000: 598) menjelaskan: Karena sisindiran itu seperti juga bentuk sastra yang lain menjadi milik bersama, maka tak perlu mengucapkan cangkang dan eusi  sebuah sisindiran, karena yang diajak bicara akan mafhum.

Dan menurut Gunardi dalam  Inferensi Dan Referensi Wawangsalan Bahasa Sunda (2011: 19)
“Sisindiran adalah salah satu hasil rekayasa bahasa Sunda di dalam karya sastra Sunda, yang di dalam bentuknya terdapat cangkang (sampiran) dan eusi (isi), untuk menyampaikan maksud secara tidak langsung, agar tidak menyinggung perasaan pendengar (yang diajak bicara). Sisindiran dibagi atas, paparikan, rarakitan dan  wawangsalan.

Baca juga : Kumpulan Sisindiran Lucu

II. MACAM-MACAM SISINDIRAN

1. Rarakitan

Rarakitan adalah salah satu bentuk sisindiran yang dibentuk oleh  cangkang (sampiran) dan eusi (isi). Hubungan antara cangkang dan isi harus satu suara serta sama purwakanti dalam setiap akhirannya.

Rarakitan merupakan sisindiran yang terdiri dari sampiran dan isi dengan jumlah yang sama banyak dalam sebaitnya. Kata rarakitan sendiri mengandung arti seperti rakit atau berpasangan (sarakit = sepasang). Disebut rarakitan karena kata pada awal baris bagian sampiran diulangi atau dipergunakan lagi pada awal baris bagian isi

Rarakitan di dalam sisindiran adalah kawih ‘lagu’ yang sampiran dan isinya memiliki kesamaan pada awal lariknya.

Contoh Rarakitan:

·  Silih asih

Mihapé sisir jeung minyak,
Kadé kaanloman leungeun,
Mihapé pikir jeung niat,
Kadé kaangsonan dengeun.

Daék sotéh ka Cikonéng,
Ka Cisitu mah teu purun.
Daék sotéh ka Nyi Onéng,
Ka nu itu mah teu purun.

Sapanjang jalan Soréang,
Moal weléh diaspalan.
Sapanjang tacan kasorang,
Moal weléh diakalan.

Hayang teuing buah hiris,
Teu bisa ngasakanana.
Hayang teuing ka nu geulis,
Teu bisa ngakalanana.

· Piwuruk

Lamun dayang dahar noga,
Kudu daék nya meulina.
Lamun haying asup sorga,
Kudu getol nya sholatna.

Lamun urang ka Cikolé,
Moal hésé tumpak kahar.
Lamun urang boga gawé,
Moal hésé barang dahar.

Sing getol nginum jajamu,
Nu guna nguatkeun urat,
Sing getol néangan élmu,
Nu guna dunya ahérat.

Ti batan mawa pedang,
Mending gé mawa ragaji.
Ti batan ulin bagadang,
Mending gé diajar ngaji.

· Sésébréd

Aya budak mawa casan,
Ngan hanjakal teu dibeli.
Aya budak gelis pisan,
Ngan hanjakal tara mandi.

Majar manéh cengkéh konéng,
Kulit peuteuy dina nyiru.
Majar manéh lengkéh konéng,
Kulit beuteung mani nambru.

Rarasaan ngala mayang,
Teu nyaho cangkeuteuk leuweung.
Rarasaan konéng umyang,
Teu nyaho cakeutreuk hideung.

Aya listrik di masigit,
Hanjakal moncor ka kolong.
Aya istri jangkung alit,
Hanjakal tonggongna bolong.

Baca juga : Kumpulan Rarakitan Lengkep

2.      Paparikan

Paparikan adalah salah satu jenis dari puisi Sunda yang disebut  sisindiran yaitu suatu puisi yang dibangun oleh cangkang yang tidak mengandung arti, yang diikuti oleh isi yaitu arti sesungguhnya. Hubungan antara "cangkang" dan arti sesungguhnya ditunjukkan dengan hubungan struktural suara dan pola. Jika pola suara dari cangkang dan isi sejajar maka sisindiran ini disebut paparikan.

Paparikan, berasal dari kata  parik yang bentuk dasarnya adalah parék ‘dekat’. Jadi, paparikan atau paparékan ‘ dekat-dekat yaitu suara atau vokalisasi dari sampiran dan isinya mirip. Paparikan di sini adalah sisindiran yang hanya berdekatan bunyinya antara sampiran dengan isinya, jadi tidak harus sama kata awal barisnya seperti pada rarakitan.

Contoh Paparikan:

·    Silih asih

Leuleupeutan leuleumeungan,
ngarah kékéjoanana.
Deudeukeutan reureujeungan,
ngarah téténjoanana.

Meuncit meri dina rakit,
Boboko wadah bakatul.
Lain nyeri ku panyakit,
Kabogoh direbut batur.

Cau ambon dikorangan,
Kanyéré ka pipir-pipir.
Lalaki ambon sorangan,
Awéwé teu mikir-mikir.

Samping hideung dina bilik,
Kumaha nuhurkeunana.
Abdi nineung ka nu balik,
Kumaha nuturkeunana.

·         Piwuruk

Hayang pisan geura dahar,
Ngan taya réncang sanguna.
Hayang pisan jadi beunghar,
Ngan kudu getol usahana.

Ka kulah nyiar kapiting,
Ngocok-ngocok bobodasna.
Ulah sok liar ti peuting,
Osok loba gogodana.

Aya manuk dina pager,
Na sukuna aya bola.
Lamun urang hayang pinter,
Kudu getol ka sakola.

Baju kutud heureut pola,
Dikelin teu dijalujur.
Lamun téh cucud sakola,
Arisin balik ka lembur.

·         Sésébréd

Cau naon cau naon,
Cau kulutuk di juru.
Bau naon bau naon,
Bau hitut nu di juru.

Itu gunung ieu gunung,
Diadukeun pakbeledug.
Itu pundung ieu pundung,
Marebutkeun mojang budug.

Poé Saptu poé Kemis,
Poé Kemis jeung Jumaah.
Itu saha muril kumis,
Kumisna panjang sabeulah.

Daun hiris dibeungkeutan,
Dibawa ka juru leuit.
Anu geulis ngadeukeutan,
Hayangen dibéré duit.

Untuk paparikan selengkapnya silahkan baca di Kumpulan Paparikan Lengkep

3.      Wawangsalan

Salah satu aspek bahasa dan sastra Sunda yang juga melibatkan bahasa Sunda sebagai media adalah wawangsalan. Wawangsalan dalam bahasa Sunda merupakan susunan kata dalam bentuk teka-teki yang sama dengan wangsalan di dalam Kesusastraan Cirebon. Wawangsalan di dalam khasanah sastra Sunda termasuk di dalam salah satu dari bentuk sisindiran.

Wawangsalan berbeda dari bentuk rarakitan dan paparikan. Wawangsalan (yang berbentuk teka-teki) pada umumnya terdiri dari dua larik. Larik pertama sebagai sampiran (teka-teki), dan larik kedua merupakan rujukan terhadap teka-teki larik pertama. Pada sebagian wawangsalan yang sudah sering digunakan oleh masyarakat penutur bahasa Sunda, larik kedua sekaligus juga merupakan arti dari larik pertama. Hanya dengan mengucapkan wawangsalan larik pertama saja, penutur bahasa Sunda dapat memahami isinya (membentuk idiom).

Di dalam wawangsalan, selain menebak teka-teki yang disampaikan di larik pertama. Jawaban larik pertama tersebut akan memunculkan bermacam-macam jenis kata. Dapat berupa jenis nomina, verba, adjektiva, adverbial dsb. Rujukan jawaban teka-teki pertama tersebut, dapat mengungkapkan makna referensialwawangsalan larik pertama. Melalui kajian larik pertamawawangsalan dapat dianalisis kandungan makna idiomatik yang ada di dalam wawangsalan.

Contoh Wawangsalan:

-méga beureum surupna geus burit, ngalanglayung panas pipikiran. (layung)

-cikur jangkung jahé konéng, naha teu palay tepung. (panglay)

-sim abdi mah ngabeunying leutik, ari ras cimataan. (amis mata)

-gedong tengah laut, ulah kapalang nyabéla. (kapal)

-paripaos gunting pameulahan gambir, kacipta salamina. (kacip)

Baca juga: Kumpulan Wawangsalan Lengkep

Tidak ada komentar:

Posting Komentar